Çocuk katılımı, çocukların kendilerini doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen kararlarda ve bu kararlara dair süreçlerde söz sahibi olması, etkin rol alması anlamına geliyor. Bu, bir hak olmanın ötesinde diğer bütün hakların da temelini oluşturuyor.
Birleşmiş Milletler’in yayımladığı Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’nin dört temel maddesinden biri olan 12. madde şöyle diyor: Taraf Devletler, görüşlerini oluşturma yeteneğine sahip çocuğun kendini ilgilendiren her konuda görüşlerini serbestçe ifade etme hakkını bu görüşlere çocuğun yaşı ve olgunluk derecesine uygun olarak, gereken özen gösterilmek suretiyle tanırlar. (Madde 12/1, BM ÇHS)
Çocuk katılımı, çocukların kendilerini doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen kararlarda ve bu kararlara dair süreçlerde söz sahibi olması, etkin rol alması anlamına geliyor. Bu, bir hak olmanın ötesinde diğer bütün hakların da temelini oluşturuyor.
Çocuk katılımının etkin bir şekilde uygulandığı ortamlarda yetişen çocuklar, kendisinin ve başkalarının haklarının farkında olan, bu hakların korunması için taleplerde bulunan, yetişkinlerden bağımsız bireyler olarak büyür. Lundy Modeli’ne göre bu ortamın sağlanması için çocukların etrafındaki tüm yetişkinlerin dört ana görevi var: Çocukların kendilerini ifade etmeleri için onlara kapsayıcı ve güvenli bir alan yaratmak, onların doğru bilgilerle kendilerini ifade etmesini kolaylaştırmak, dinleyici kitlesinin onları duyduğundan emin olmak ve çocukların görüşlerinin dikkate alındığını, uygun olduğunda faaliyete geçtiğini takip etmek.
*Lundy Modeli, Laura Lundy, (2005). Ireland Department of Children and Youth Affairs, National Strategy on Children and Young People’s Participation in Decision-Making 2015-2020 (17 June 2015), p. 22.
Çocuk katılımı konusunda dikkatli olmayı gerektiren konulardan biri, katılımın seviyesi. Peki günlük yaşamlarımızın akışında çocuk katılımını nitelikli bir biçimde sağladığımızdan nasıl emin olabiliriz? Referans alabileceğimiz bir ölçek var mı? Bu konuda ICHILD Uluslararası Çocuk Hakları Elçileri Derneğinin tanımladığı katılım basamakları bize destek oluyor ve dönüp bakabileceğimiz bir rehber görevi görüyor.
1. Basamak:
Çocuklar güdümlenir/kullanılır (manipülasyon):
Çocuklar projelere katılmaya davet edilirler ancak gerek kararlarda gerekse bunların sonuçları üzerinde gerçek bir etkileri olmaz. Aslında projede yer almalarının, bir yerel seçimi kazanmak, bir kuruluşla ilgili daha iyi bir izlenim yaratmak veya çocuk katılımını destekleyen bazı kurumlardan fon almak gibi başka bir nedeni vardır.
2. Basamak:
Dekor olarak çocuklar: Projede imkanı kısıtlı bir grup olarak çocukları temsil edecek çocuklara ihtiyaç vardır. Bu çocukların, (orada bulunmalarından başka), anlamlı bir rol veya görevleri bulunmamaktadır – dekor olarak kullanılan diğer şeyler gibi — projede veya kuruluşta, dışardakiler tarafından kolaylıkla görülebilecekleri bir yere yerleştirilirler.
3. Basamak:
Çocukları kuklalaştırılır (sembolik/göstermelik katılım/tokenizm): Çocuklara projelerde bazı görevler verilir ancak alınan kararlarda gerçek bir etkileri yoktur. Burada çocukların katıldığı yanılsaması yaratılır (kasten veya bilmeyerek) ancak aslında çocukların ne yaptıkları ve nasıl yaptıkları konusunda bir söz hakları yoktur.
4. Basamak:
Çocuklar görevlendirilir ve bilgilendirilir: Projeler, yetişkinler tarafından başlatılır ve yönetilir. Çocuklar proje içindeki belirli bazı rol ve görevleri üstlenmeye davet edilirler. Çocuklar, bu projelerde gerçekte ne kadar etkileri olduğunun bilincindedirler.
5. Basamak:
Çocuklara danışılır ve çocuklar bilgilendirilir: Projeler yetişkinlerce başlatılıp yönetilir ancak çocuklar önerilerde bulunmaya davet edilirler ve bu önerilerin nihai kararlara veya sonuçlara katkısından haberdar edilirler.
6. Basamak:
Yetişkinler başlatır, kararlar ortak alınır: Projeleri yetişkinler başlatırlar ancak çocuklar karar alma sürecine ve sorumlulukları paylaşmaya eşit ortaklar olarak davet edilirler.
7. Basamak:
Çocuklar başlatır ve yönetir: Proje ve fikirleri çocuklar başlatır ve yönetir. Yetişkinler gerekiyorsa destek vermek üzere davet edilebilirler, ancak proje, yetişkinlerin müdahalesi olmaksızın yürütülebilir.,
8. Basamak:
Kararlar ortak alınır: Projeler ve fikirler, yetişkinleri karar alma sürecine ortak olarak davet eden çocuklar tarafından başlatılır.
Tıpkı Özel Sezin Okulu Tohum Elçileri Öğrencinin Sesi Çalışma Grubu’nun yaptıkları iç görü çalışmasında duydukları gibi, “Katılım hakkını sağlanmadan diğer hakların da gerçekleşemeyeceğinin farkında olmalıyız.” Hep birlikte sekizinci basamağa tırmanabilmek için yapabileceklerimizi araştıran ve buna çok müsait bir ekosistemde faaliyet gösteren bu çalışma grubu, yılın sonunda tüm çalışmalarını rapor edip konuyla ilgili herkese ışık olmayı umuyor.
Kaynaklar: